آجر یکی از مصالح ساختمانی پرکاربرد و بادوام است که به دلیل استحکام، جرم حرارتی و جذابیت زیبایی‌‌شناختی، قرن‌ها در ساخت و سازها مورد استفاده قرار گرفته است. آجرهایی که از خاک رس شکل گرفته و در دماهای بالا پخته می‌شوند، در اندازه‌ها، رنگ‌ها و بافت‌های مختلفی تولید می‌شوند که آنها را برای طیف وسیعی از کاربردها مناسب می‌کند. آجر نظامی یکی از انواع آجرهای سنتی است که در این مطلب به بررسی چیستی، روش تولید، ویژگی‌ها و موارد کاربرد آن می‌پردازیم.
آجر نظامی چیست؟
آجرها از نظر قدمت کاربرد، متریال مورد استفاده، روش تولید و نوع کاربرد، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. آجرهای ساختمانی به دو گروه کلی آجرهای فشاری و آجرهای ماشینی تقسیم می‌شوند. در مناطق اقلیمی گوناگون ایران، انواع آجرها از قبیل آجر سفالی، آجر ماسه آهکی، آجر نسوز، آجر فشاری، آجر لفتون، آجر لعابی، آجر نما، آجر دکوراتیو، آجر رسی، آجر قزاقی و آجر نظامی مورد استفاده قرار گرفته است.
آجر نظامی یکی از انواع آجر سنتی است که به صورت دستی تولید می‌شود. این آجرها دارای شکل و ابعاد ویژه‌‌ای هستند. آجرهای نظامی چهارگوش و مربی شکل بوده و در معمولا در ابعاد 20 در 20، 30 در 30، 40 در 40، 50 در 50 و به همین ترتیب دارای اندازه‌های بالاتر هستند.
آیا آجر قزاقی همان آجر نظامی است؟
آجر قزاقی یکی از انواع قدیمی آجرهای سنتی دست‌ساز در بازار مصالح ساختمانی در ایران است. این آجر برای استفاده در نمای ساختمان‌ها و جهت دکوراسیون دارای محبوبیت زیادی است. برخی علت این نامگذاری را استفاده از این نوع آجر توسط روس‌ها پیش از جنگ جهانی اول برای ساخت قزاقخانه‌ها در ایران می‌دانند. آجر قزاقی را آجر سنتی، آجر ختایی و آجر نظامی نیز می‌نامند.
بنابراین میتوان گفت که آجر نظامی یکی از انواع آجر سنتی قزاقی است. عموماً به آجرهای قزاقی که دارای ابعاد بزرگتر که دارای اشکال چهارگوش و مربعی می‌باشند، آجر نظامی می‌گویند.
علت نامگذاری آجر نظامی
در رابطه با علت نامگذاری این نوع آجر به نظامی برخی معتقدند که چون این نوع آجر در قدیم برای ساخت کف سربازخانه‌ها استفاده می‌شده‌اند، این نام بر آنها نهاده شده است.
اما برخی دیگر این نظریه را رد می‌کنند و معتقدند که علت نامگذاری این نوع آجرها به نظامی به دلیل نظم و نظام و شکل و ابعاد خاص آنها بوده است. این گروه معتقدند که این نوع آجر صرفا در ساخت بناهای نظامی کاربرد نداشته بلکه در ساخت بناهایی مثل کاروانسراها که استفاده نظامی نداشته‌اند نیز به کار رفته است. آنها این نامگذاری را به ضرورت استفاده از یک نظم و نظام خاص محاسباتی و دقیق برای استفاده در طاق‌ها، ایوان‌ها و شبستان‌های ابنیه تاریخی نیاز داشته است، مربوط می‌دانند.
به نظر می‌رسد این دو نظر باهم قابل جمع است یعنی در عین حال که این نوع آجر در ساخت و ساز مراکز نظامی کاربرد داشته، دارای نظم و شکل چهارضلعی منتظم و تابع نظام‌مندی خاصی در معماری و ساخت بنا نیز بوده است. پس هر دو توجیه برای نامگذاری آجرهای نظامی می‌تواند مورد قبول باشد.
روش تولید
همان طور که گفتیم آجرهای نظامی به روش سنتی و با قالبگیری دستی تولید می‌شوند. برای این منظور ابتدا خاک رس را به مقدار و اندازه مشخص با سایر مواد لازم ترکیب نموده، ورز می‌دهند تا به خوبی قوام پیدا کند.
در مرحله بعد، مواد آماده شده در کوره قرار داده می‌شود تا پخته و برای قالبگیری آماده شوند. پس از قالبگیری باید صبر کرد تا مواد داخل قالب سرد شود.
پس از اینکه مواد داخل قالب‌ها به اندازه کافی سرد شد، آنها را با دقت زیاد از قالب جدا می‌کنند تا هیچ گونه شکست یا تغییر آسیب پیش نیاید.
پس از چیدن آجرها به طور مرتب، در نهایت آنها را بسته‌بندی و برای توزیع و فروش آماده می‌کنند.
ویژگیهای آجر نظامی
آجرهای سنتی نظامی دارای ویژگیهای خاصی هستند که برخی از آنها مربوط به روش تولید، برخی مربوط به شکل و ابعاد، بعضی مرتبط با قدمت و همچنین نوع مواد به کار رفته است. بر این اساس ویژگیهای زیر را میتوان برای این نوع آجر برشمرد:
- از نوع آجرهای سنتی است که به صورت دستی تولید می‌شود.
- یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین آجرها در ایران است و به ویژه در ساخت و ساز ابنیه تاریخی و سنتی مورد استفاده بوده است.
- از خاک رس و به روش قالبگیری دستی تولید می‌شود.
- دارای درصد خلوص و کیفیت بالا است.
- در برابر سرما، گرما و تغییرات محیطی مقاومت بالایی دارد و بسیاری از بناهای ساخته شده با آن در طول صدها سال دوام آورده‌اند.
- این نوع آجر موارد استفاده متعددی از جمله نمای ایوان‌ها، طاق‌ها، شبستان‌ها، سقف‌ها و همچنین در کف ابنیه تاریخی به صورت سنگفرش و مشابه آن داشته‌اند.
- دارای شکل چهارگوش و مربی در ابعاد متداول 20 در 20، 30 در 30، 40 در 40، 50 در 50 و بالاتر است.
- با توجه به تولید سنتی، دارای ظاهر ساده و طبیعی هستند و زیبایی مینیمالی دارند.
کاربردهای آجر نظامی
همان طور که گفتیم این آجر در گذشته برای ساخت و مرمت بناهای تاریخی و همچنین در ساخت سربازخانه‌ها مورد استفاده بوده است.
آجرهای نظامی در سقف‌ها، ایوان‌ها، بقعه‌ها و شبستان‌های ابنیه تاریخی مثل کاروانسراها و سایر بناهای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است.
از اماکنی که در ساخت آنها از آجر نظامی استفاده شده است میتوان به کاروانسرای شاه عباسی کرج و همچنین به شهر تاریخی ابیانه اشاره کرد. در بنای کاروانسرای شاه عباسی از آجر نظامی، بیشتر در ایوان‌ها و طاق‌ها استفاده شده است.
در حال حاضر نیز یکی از کاربردهای عمده این آجرها در مرمت بناهای تاریخی است. همچنین این آجرها علاوه استفاده در نما و دکوراسیون ساختمان‌ها، در سازه‌هایی که قرار است به نحوی بازتاب و تداعی‌گر معماری سنتی ایرانی باشند، به کار گرفته می‌شوند.
قیمت آجر نظامی
در قیمت آجر عوامل مختلفی تاثیر دارند و به همین دلیل قیمت آجر نظامی نیز مثل سایر کالاها دائما در نوسان است. از جمله عواملی که در قیمت این آجرها موثر هستند میتوان به هزینه مواد اولیه، هزینه فرایند ساخت و نیروی کار، کیفیت و مرغوبیت آجر و شرایط عرضه و تقاضا اشاره کرد.
سخن پایانی
در این نوشته به چیستی آجر نظامی، ویژگی‌ها، موارد کاربرد، روش تولید و عوامل موثر بر قیمت این آجرها پرداختیم. گفتیم که آجرهای نظامی، که آجر قزاقی نیز نامیده می‌شود، از جمله آجرهای سنتی ایرانی است که به روش دستی تولید می‌شود. این آجرها در گذشته، بیشتر در کاروانسراها و ابنیه تاریخی به کار رفته‌اند و هم اکنون نیز برای مرمت این بناها و همچنین در نمای و دکوراسیون ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. آجر نظامی از جمله آجرهای مقاوم و بادوام است که قادر به تحمل نواسانات دما و شرایط متغیر محیط می‌باشد. قیمت این آجرها تحت تاثیر عوامل مختلفی از جمله کیفیت و شرایط بازار قرار دارد.